شپش این مهمان ناخوانده خانواده‌ها این روزها به یک دغدغه مهم اجتماعی تبدیل شده است و روزی نیست که شکایت از آلودگی به شپش به مراکز بهداشتی ـ درمانی گزارش نشود.
عدم توجه جامعه به کنترل شپش، عدم درمان صحیح و به‌موقع، ترس از انگ جامعه و مسائل دیگر باعث ایجاد نگرانی بیشتری در خانواده‌ها شده است.
مقدمه:
شپش حشره‌ای است کوچک، بدون بال و دارای بدن سه قسمتی که از سه بخش سر، سینه و شکم تشکیل شده است؛ سر دارای شاخک 5 قسمتی، یک جفت چشم و قطعات دهانی مکنده است. در قفسه سینه سه جفت پا وجود دارد که هر پا از 5 قسمت تشکیل شده است و در انتها مجهز به یک ناخن بلند جهت چسبیدن به موهای سر و بدن انسان هستند و هریک از بندهای سینه مجهز به یک جفت سوراخ تنفسی می‌باشد.
شکم شپش‌ها از هفت بند تشکیل شده است که بند آخر مجهز به ضمائم تناسلی است؛ در ناحیه شکم نیز هر بند آن یک جفت سوراخ تنفسی جهت تنفس حشره دارد. سه نوع شپش انسان(سر، بدن و عانه) در مناطق معتدل وگرمسیر یافت می‌شوند و هر شخصی( فقیر و ثروتمند) را آلوده می‌کنند؛ هر سه نوع شپش خونخواری می‌کنند و به هنگام راه رفتن در روی انسان منجر به تحریک پوست و ایجاد خارش می‌شوند.
شپش سر : capitis Pediculos
شپش سر حشره کوچکی است که در روی موی سر انسان زندگی می‌کند و روزی چندین بار از پوست سر تغذیه می‌کند؛ شپش سر از راه تخم تولید مثل می‌کند و تخمهای خود را روی موهای سر و نزدیک به پوست سر قرار می‌دهد. شپش سر دارای چرخه زندگی ناقص است و سه مرحله تخم، نمف و بالغ در سیکل زندگی آنها دیده می‌شود.
اندازه تخم 5/0 تا 2 میلی‌متر، نمف 2-1 میلی‌متر و بالغ 3-2 میلی‌متر طول دارد. رنگ شپش سر بالغ، قهوه‌ای تیره یا به رنگ قهوه‌ای روشن و نمفها به رنگ سفید شیری هستند. ماده شپش سر در طول زندگی خود 50 تا 150 تخم به قاعده موهای کنار گوش و پشت سر( گردن ) می چسباند. تخمها 5 تا 10 روز بعد بسته به درجه حرارت محیط باز می‌شوند که موجود خارج شده نوزاد شپش یا نمف نامیده می‌شود که شبیه بالغ بوده، با این تفاوت که دستگاه تناسلی آن رشد نیافته است.
اهمیت شپش سر
شپش سر ناقل بیماری نمی‌باشد ولی به علت ایجاد خارش در پوست فرق سر(به دلیل خونخواری و ترشح مواد ضد انعقاد خون) باعث می‌گردد که فرد محل گزش حشره را با ناخن خارش دهد که در نتیجه باعث زخم شدن پوست شده و رشد باکتری استافیلوکوک اورئوس را باعث خواهد شد. باکتری پوست را زخم کرده و بیماری زرد زخم را بوجود خواهد آورد.
راه درمان شپش سر :
در حال حاضر و براساس تحقیقات صورت گرفته شامپو پرمترین 1% و لوسیون دای- لیس 4% به عنوان داروی درمان شپش سر توصیه می‌گردد زیرا سم استفاده شده در شامپو جزء سموم گیاهی بوده که سمیت کمتری برای انسان دارد و لوسیون دای لیس جدیدترین فرآورده دارویی در درمان شپش سر می باشد و ماده موثره آن، دایمیتیکون است که ماده‌ای خنثی و غیر سمی(غیر ارگانوفسفره) می‌باشد.
لوسیون دای لیس با احاطه کردن سطح بدن شپش و تخمهای آن، سبب خفگی و از بین رفتن آنها می‌گردد و در نتیجه مقاومت دارویی توسط شپش‌ها نسبت به آن مشاهده نمی‌شود.
به دلیل مکانیسم اثر این دارو تا کنون هیچ عارضه دارویی به دنبال مصرف موضعی آن گزارش نشده است و به‌عنوان داروی انتخابی در دوران بارداری، شیردهی، اطفال، افراد آسمی و ... در درمان شپش سر توصیه می‌گردد.
فاکتورهای موثر در انتقال شپش سر:
1- شپش سر از انسان به انسان در اثر تماس مستقیم موها با یکدیگر منتقل می‌شود، به ویژه موقعی که انسان به صورت گروهی کار می‌کند مانند مدارس، مهد کودک‌ها، پادگان‌ها، زندان‌ها و خوابگاه‌های دانش‌آموزی و دانشجویی.
در مدارس انتقال از راه تماس لباس‌های افراد با یکدیگر که در روی یک جالباسی گذاشته شده است صورت می‌گیرد، بدین شکل که شپش‌هایی که از سر به طور اتفاقی روی لباس فرد آلوده افتاده در اثر تماس لباس وی با لباس فرد سالم به راحتی شپش منتقل می‌شود.
2- استفاده از کلاه و روسری افراد آلوده باعث انتقال شپش خواهد شد.
3- استفاده از وسایل خواب افراد آلوده راه دیگر انتقال شپش سر است.
4- استفاده از وسایط نقلیه عمومی(اتوبوس، تاکسی، مترو و غیره) نیز می‌تواند در انتقال شپش نقش داشته باشد.
5- استفاده از وسایل آرایش مشترک به ویژه شانه، برس و پیشبند در آرایشگاههای زنانه و مردانه
6- استفاده از کمد لباس مشترک در ورزشگاه‌ها، استخرهای شنا، باشگاه‌های ورزشی و بدن‌سازی
علائم آلودگی به شپش سر:
1- مشاهده رشک : ممکن است وجود ماسه، شوره سر، پوسته سر، مورچه یا حشرات ریز دیگر ما را در تشخیص آلودگی به شپش سر به اشتباه وا دارد که با فوت کردن مو یا تحریک مو بوسیله ابسلانک می‌توان متوجه نوع آلودگی شد.
2- وجود خارش شدید سر که به علت خونخواری شپش بوجود می‌آید.
3- مشاهده تعداد زیاد شپش بالغ در روی موها، موهای خشک و زبر که قابل شانه کردن نیست از علائم آلودگی به شپش است.
تخم شپش سر فرق آن با شوره اینکه شوره با فوت کردن یا تکان دادن از مو به راحتی جدا می شود.
نحوه معاینه و شانه نمودن مو در آلودگی به شپش سر :
ابتدا یک پیشبند در روی گردن فرد بسته می شود، سپس دستکش یکبار مصرف پوشیده و موهای اطراف گوش و پس سر (ناحیه گردن) در زیر نور کافی با آبسلانگ و ذره‌بین بررسی می‌شود؛ در صورت وجود آلودگی با سرکه ابتدا کلیه موها آغشته شده و بعد از 20 دقیقه با شانه دندانه ریز، موهای فرد بهویژه در خانم‌ها از بالا به پایین از یک سمت سر کاملاً شانه شده، سپس با پنس بسته می‌شود. شانه‌ها بوسیله یک پارچه سفید در هر بار شانه کردن باید تمیز شوند. بدین شکل تمامی موهای فرد بررسی می‌گردد. این کار به مدت 10 تا 15 دقیقه انجام می‌شود.
در صورت شک به آلودگی باید شپش‌ها و رشک‌های افتاده در روی پیش بند یا چسبیده به پارچه سفید جهت شناسایی به یک حشره شناس در مراکز بهداشتی ـ درمانی تحویل داده شود.
نحوه مصرف شامپو پرمترین 1% :
ابتدا باید در حمام موی فرد آلوده با شامپو معمولی شسته شود تا آلودگی‌های موها از بین برود، آنگاه موها را آبگیری نموده در حدی که فقط مرطوب باشد، سپس باید به اندازه یک یا دو قاشق مرباخوری یا بیشتر (بستگی به اندازه مو دارد) به نحوی که موها کاملاً کف آلود شود، از شامپو پرمترین روی موها مالیده شود.
باید توجه داشت که به هنگام استفاده از شامپو پرمترین داخل حمام بخار نداشته باشد بعد از 10 تا 20 دقیقه موها را با آب 40 درجه باید شسته شوند و با شانه‌های دندانه‌ریز شانه گردند تا شپش‌های بالغ مرده و رشک‌ها از موها جدا شوند. بعد از یک هفته در صورتیکه مجدداً شپش در سر مشاهده گردید (چون برخی از رشک‌ها بعد از درمان از بین نمی‌روند و بعد از یک هفته باز می‌شوند) یک نوبت دیگر باید شامپو پرمترین 1% به همان روش بالا مجدداً تکرار گردد.
نحوه مصرف لوسیون دای لیس 4%
لوسیون دایلیس بر روی موی خشک، از ریشه تا نوک مو مالیده می‌شود( از پوشیده شدن کف سر با لوسیون دایلیس اطمینان باید حاصل شود) سپس باید اجازه داد تا به طورطبیعی موها خشک شود.
لوسیون دای لیس باید حداقل 8 ساعت و یا یک شب بر روی سر بماند و سپس با آب و شامپوکاملاً شسته شود.
توجه: برای برطرف نمودن کامل شپش و تخمهای آن 7 روز بعد درمان را باید تکرارکرد. در صورت عدم تکرار درمان، امکان عود بیماری وجود دارد.
راه‌های پیشگیری از ابتلا به شپش سر:
1- عدم استفاده از وسایل شخصی افراد آلوده در خانواده شامل: برس، شانه، روسری، مقنعه و غیره
2- استفاده از وسایل شخصی در آرایشگاههای زنانه و مردانه(پیشبند، قیچی، دسته تیغ، ماشین اصلاح، شانه و برس و فرچه)
3- گذاشتن لباس داخل پلاستیک و آویزان کردن آن از داخل کمد استخرها، باشگاه‌های ورزشی و پارک‌های شادی کودکان
4- گذاشتن لباس کودکان مهدکودک و دانش‌آموزان در داخل کاور مجزا قبل از آویزان کردن از چوب لباسی
5- نظافت منازل هفته ای دوبار با استفاده از جاروبرقی یا جاروی دستی
6- شستشوی روتختی و روبالشتی اعضاء خانواده، هفته‌ای یکبار
7- شستشوی مجزای لباس افراد آلوده در خانواده و پهن نمودن آن در آفتاب به مدت 24 ساعت
8- درمان فوری و رایگان افراد آلوده در خانواده با استفاده از شامپو و لوسیون توصیه شده در مراکز بهداشتی درمانی
9- رعایت بهداشت فردی اعضاء خانواده( شستشوی موی سر، هفته‌ای 2 بار)
10- معاینه روزانه موی دانش‌آموزان و کودکان بویژه دختر بچه‌ها بعد از برگشت به خانه و شانه نمودن موی آنها
11- آغشته‌سازی موی سر، هفته‌ای یکبار با روغن‌های گیاهی یا ژل موی موجود در داروخانه‌ها جهت پیشگیری از تخم‌گذاری شپش سر
12- عدم استفاده از روش‌های درمانی توصیه شده در کانال‌های اجتماعی همچون تلگرام و غیره
حامد رمضانی اول ریابی / کارشناس ارشد حشره‌شناسی پزشکی / معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی گناباد
